هفته گذشته خبری منتشر شد که بر اساس آن رئیس دیده بان هجرت ایران از سوی مسئولان یکی از معاونت های دولتی ممنوع المصاحبه شده است.
اما چند روز بعد معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش بنیان رئیس جمهور در جلسه ای اعلام کرد که رئیس این رصدخانه منعی برای مصاحبه ندارد و نمی داند ممنوعیت مصاحبه توسط چه کسانی انجام شده و چرا چنین اقدامی انجام شده است. موضوع مطرح شد وی تاکید کرد: رصدخانه مهاجرت بر اساس داده ها و اطلاعات آماری، تنها به بیان نتایج مطالعات و تحقیقات در این زمینه می پردازد و نباید به عنوان آمار یک دولت یا نهاد حاکمیتی تلقی شود.
دهقانی فیروزآبادی تاکید کرد: دیده بان هجرت به آمار رسمی در خصوص گذرنامه و مدارک دانشگاهی و ورود و خروج دسترسی ندارد و اطلاعات ارائه شده شفاف نیست. وی البته پدیده مهاجرت را کتمان نکرد و آن را ناشی از سیاست ها، عدم توجه به زیرساخت ها و عدم ایجاد منابع جدید دانست. اما وی در ادامه گفت که مهاجرت منحصر به ایران نیست و در همه کشورها وجود دارد و اینکه استارت آپ ها با مشوق ها و امتیازات از کشورهای دیگر مهاجرت می کنند به این معنا نیست که آنها از کشور اجباری می کنند و ما با بسیاری از این شرکت ها همکاری می کنیم.
رصدخانه مهاجرت در این زمینه واکنشی نشان نداده است. آخرین تقویم مهاجرتی ایران (1401) در پایان آذرماه رونمایی شد و همزمان داده های مهمی مانند مهاجرت استارتاپ ها، افزایش مهاجرت پناهندگان و آمار افزایش تمایل به مهاجرت در گروه های مختلف منتشر شد. منتشر شده. جمع آوری آمار مهاجران ایرانی نشان داد که سالانه حداقل 65 هزار نفر از کشور مهاجرت می کنند و رئیس دیده بان هجرت نیز اعلام کرد که وارد فاز مهاجرت دسته جمعی شده ایم.
اما اکنون معاونت علمی این آمار را زیر سوال برد و گفت که این آمار شفاف نیست و این رصدخانه به آمار رسمی دسترسی ندارد. این در حالی است که پیش از این بهرام سلواتی از عدم همکاری سازمان ها در خصوص ارائه آمار گلایه کرده بود و کاستی های آمار رسمی کشور نیز در سالنامه ذکر شده است.
رصدخانه مهاجرت در این زمینه واکنشی نشان نداده است. سالواتی پیشتر در گفت و گو با زومیت گفته بود که بحث مهاجرت پیچیده است و روی این موضوع حساسیت وجود دارد و وضعیت آماری خوب نیست زیرا سازمان ها همکاری نمی کنند.
در قسمت آخر سالنامه ملاحظات آماری منابع شرح داده شده است. به عنوان مثال، در بخش منابع آماری مورد استفاده در مورد مهاجران ایرانی در کشورهای میزبان، گفته می شود که اطلاعات جامعی از مهاجران ایرانی در کشور تهیه نشده است و به همین دلیل، داده های مربوط به جمعیت ایرانیان و ویزا از آمار سرشماری و آمار ثبت مهاجرت برای آنها صادر شده است. کشورهای مقصد استفاده می شود.
همچنین در سالنامه در مورد منابع آماری نقل و انتقالات تحصیلی ذکر شده است که به دلیل عدم تولید و ثبت اطلاعات آماری به روز و معتبر از وضعیت دانشجویان ایرانی خارج از کشور، علاوه بر پایگاه های بین المللی، پایگاه های ملی از کشورهایی که به روزتر هستند استفاده شده است.
در زمینه دانشجویان ایرانی خارج از کشور، منبع اصلی داده ها از سازمان امور دانشجویان دریافت می شود. سازمان امور دانشجویان یک سازمان دولتی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است و رئیس سازمان نیز معاون وزیر است. همچنین در مورد دانشجویان خارجی در کشور در سالنامه آمده است که با کمک معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری برای اولین بار آمار جمعیت دانشجویان خارجی به صورت واقعی و دقیق گزارش شده است.
علاوه بر اینها، رصدخانه مهاجرت نیز بررسی هایی را برای تکمیل پازل مهاجرت در ایران انجام داده است. یکی از این بررسی ها که در تابستان 1401 انجام شد، بررسی میزان مهاجرت و عوامل مؤثر بر فعالیت نیروی انسانی در حوزه سلامت است. این پژوهش با استفاده از شبکه های اجتماعی در بین گروه های دانشجویی، اعضای هیأت علمی، کارکنان و کارکنان حوزه سلامت کشور توزیع شده است. یافته ها مربوط به 380 پرسشنامه تکمیل شده است.
داده های مربوط به تمایل و تصمیم به بازگشت و محرک های بازگشت در میان مهاجران ایرانی نیز حاصل بررسی های سال های مختلف است که آخرین آن یعنی داده های سال 1401 توسط خود رصدخانه انجام شده است. نظرسنجی از مهاجران ایرانی در سال 2016 حاصل پروژه مشترک موسسه سیاست گذاری علم، فناوری و صنعت دانشگاه صنعتی شریف و مرکز تحقیقات اجتماعی اروپا در دانشگاه مانهایم است.
افزایش مهاجرت غیرقابل انکار است
سالنامه برای اولین بار از چیزی به نام مهاجرت دسته جمعی ایرانیان صحبت کرده است. وضعیتی وخیم که در آن نه تنها گروه خاصی مانند دانشگاهیان یا متخصصان، بلکه گروه های مختلف اجتماعی و اقتصادی نیز به دنبال مهاجرت هستند. لزوماً جاذبه های مقصد تعیین کننده نیست، بلکه شرایط مبدأ است که آنها را به این نقطه رسانده است. بسیاری از مردم این شرایط را از نزدیک لمس کرده اند.
در این سالنامه آمده است که مهاجرت در دو سال اخیر رو به رشدترین پدیده اجتماعی کشور بوده است و کاهش امید اجتماعی و ثبات اقتصادی و آزادی های اساسی بر تصمیم بسیاری از مردم برای مهاجرت تاثیر گذاشته است. چالش‌های عمده‌ای مانند فقر، تورم، بیکاری، خشکسالی و آلودگی هوا در سال‌های اخیر تشدید شده و مشکلات و نارضایتی‌های اقتصادی و اجتماعی چشم‌انداز و جاذبه‌های این سرزمین را کم‌رنگ کرده و همه اینها میل به مهاجرت را افزایش داده است. سالنامه نشان داده است که انواع مهاجرت از کار و تحصیل گرفته تا پناهندگی افزایش یافته است و مهاجرت در گروه های مختلفی مانند کارگران، ورزشکاران، پزشکان، اساتید دانشگاه و استارت آپ ها مشاهده می شود.
این موضوعات مورد توجه منتقدان و جامعه شناسان بوده است. احسان شریعتی، استاد و پژوهشگر فلسفه، در ویژه نامه تحلیلی-انتقادی «مهاجرت نامه» نوروز 1401 گفت: گرچه میل به مهاجرت از کشور ریشه در مسائل مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دارد، اما هر یک از این موارد باید از نو تحلیل می شود، اما به نظر من این احساس یأس و افسردگی حاکم بر جامعه است که زمینه های روانی مهاجرت از کشور را به ویژه در میان جوانان تغذیه می کند و این موضوعی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته است.»
هادی خانیکی استاد ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی نیز در همین ویژه نامه گفت که ما جوانان خود را با انزجار و فرار به خارج از کشور می فرستیم. وی با اشاره به یکی از آخرین مطالعات در مورد افکار عمومی در سال 2018، گفت: باید به شرایطی فکر کنیم که مردم در چه شرایطی سرزمین خود را ترک می کنند و تمایل جوانان به مهاجرت ناشی از تصویر ترسناکی است که از آینده دارند. سه مشکل مطالعه 2018 در این زمینه ترس از آینده به دلیل کمبود افق، گسترش و تنوع نارضایتی و تضعیف ارزش‌ها و هنجارهایی است که می‌تواند همبستگی را تقویت کند: «رشد این روندهای تفرقه‌انگیز. در برابر روندهای همبستگی باعث می شود که جوانان ما احساس یأس و خشم کنند و با سردرگمی همراه شوند.»
اما ارائه آمار و بررسی ها در کنار تذکرات منتقدان چندان خوشایند مسئولان نبود. تا جایی که رئیس رصدخانه از مصاحبه منع شد. اما حتی اگر یافته های سالنامه و نتایج تحقیقات این موسسه منتشر و خبری نمی شد، وضعیت وخیم مهاجرت را نمی توان انکار کرد و نمی توان منکر شد. مهاجرت و میل به خروج از ایران خبری است که هر روز از یکدیگر می شنویم.